آغاز تحولات بدیع در خاورمیانه

عباس پرورده، کارشناس مسائل خاورمیانه

دیپلماسی ایرانی: لبنان کشور کوچکی در منطقه است، اما به چند دلیل نماد خاورمیانه است. اگرچه کشورهای بزرگ و تاثیرگذاری مثل مصر یا عربستان سعودی در دوران معاصر بازیگران مهمی در تحولات جهان عرب و خاورمیانه بوده اند، اما لبنان را باید دماسنج و معیار تب و تاب های این منطقه دانست. کشوری که طی یک قرن گذشته صرفا انگیزه های قومیتی و مذهبی حیات بخش حرکت های لایه های مختلف اجتماعی برای شکل دادن به ترکیب سیاسی و اجتماعی کشور بوده است. اما به نظر می رسد با اعتراضاتی که این روزها در شهرهای مختلف لبنان در جریان است، انگیزه های قومیتی و مذهبی در حال تغییر شکل به سمت مطالبات مدنی است.

طبق اخبار رسانه ها، اعتراضاتی که از پس از تصویب مالیات بر اپلیکیشن های اینترنتی آغاز شد، اکنون منجر به استعفای تعدادی از وزرا، لغو مالیات های مصوب، وعده وعیدهای مقامات ارشد مبنی بر مبارزه با فساد و واکنش های دیگری از سوی رهبران لبنانی در خصوص لزوم اصلاحات سیاسی و اقتصادی شده است. حزب مسیحی نیروهای لبنانی از دولت خارج شد و چهار وزیر این حزب که از متحدان سنتی سعد حریری بوده اند، از کابینه استعفا داده اند. پایگاه خبری الحدث تعداد معترضان لبنانی را یک میلیون و هفتصد هزار نفر تخمین زده که نسبت به کشوری با جمعیت پنج میلیون نفر قابل توجه است. به گفته همین پایگاه خبری نزدیک به پنجاه هزار معترض در خیابان های طرابلس هستند و در بعلبک که حزب الله حضور دارد، انبوه زیادی از مردم جمع شده  و ادامه این اعتراضات به شهر صیدا که زادگاه سعد الحریری است رسیده و در آنجا هم معترضان خواستار تشکیل حکومت جدید شدند و معترضان خواستار استعفای نبیه بری، رئیس پارلمان هم شده اند که نشان می دهد وضعیت در لبنان خوب نیست. پس از دامنه دار شدن آشوب ها، سعد حریری، نخست وزیر سند اقتصادی جدیدی را که نام "سند نجات" را بر آن نهاده اند تایید کرد. ولید جنبلاط، رئیس حزب سوسیال ترقی خواه هم از حزب الله خواسته که در موضع خود تغییر ایجاد کند و خواستار تغییرات ریشه ای در دولت کنونی شد. سمیر جعجع، رهبر گروه نیروهای لبنانی، یکی از افراد پرحاشیه جنگ های داخلی لبنان که رهبری گروهی از مسیحیان را دارد، خواهان استعفای دولت حریری شده، اگرچه چندان نمی توان به حسن نیت وی به اصلاح امور از طریق استعفای دولت اعتماد کرد.

معنی چنین اخباری این است که خاستگاه اعتراضات برخلاف آنچه پیش از این بوده، قومی مذهبی نیست. البته، اعتراضات مدنی در لبنان چندان بی سابقه نیست. این نوع اعتراضات نخست از تجمعات اعتراضی به انباشت زباله در بیروت در اواخر آکوست  2015  آغاز شد که به جنبش "بوی تعفن‌تان در آمده" شهرت یافت. این اعتراضات تقریبا نخستین جرقه های خیزش افکار عمومی در لبنان بود که ریشه در آموزه های قومی و مذهبی، آنچنان که سنت شناخته ای در لبنان هست، نداشت. اکنون که لبنان شاهد اتفاق تقریبا بی سابقه دیگری شده، شاید بشود گفت تحولات بدیعی در خاورمیانه در حال روی دادن هستند. کلید واژه این تحولات، پرهیز از وابستگی های قومی مذهبی و حرکت به سوی مطالبات اقتصادی و اجتماعی و رفاه است. اما در این میان لبنان با وجود کوچکی، جایگاهی کلیدی دارد. این کشور ده هزار کیلومتری، کلکسیونی از ساختار موزائیکی قومی مذهبی و در عین حال نمادی از همزیستی ادیان، مذاهب، فرقه های مختلف و گروه های سیاسی با همدیگر است. ساختاری که دورانی متلاطم از بحران و جنگ داخلی را پشت سر گذاشته و در حالیکه با یادآوری  خسارات پانزده سال جنگ داخلی، نزدیک به سه دهه را در یک سکون ناشی از تجربیات تلخ بسر برده، اما اکنون با پیدایش نسل تازه ای که از جنگ داخلی خاطرات چندانی ندارد و در عین حال قومیت گرایی را هم مصدر گشایش گره های چند لایه اقتصادی و سیاسی نمی داند، روبه رو شده است. ضمن اینکه لبنان در خاورمیانه نخستین کشوری است که جنگ های خونین داخلی از آن زبانه کشید و همین جنگ ها چند دهه بعد سوریه، عراق، لیبی و مناطق دیگری از خاورمیانه و شمال آفریقا را در برگرفت که کارشناسان بسیاری برای تحلیل اوضاع به مقایسه جنگ های داخلی دهه هفتاد میلادی در لبنان رفتند تا شباهت هایی از رخدادهای  منطقه ارائه کنند. همچنین در سال های پس از خیزش های عربی که خاورمیانه در آتش می سوخت، همگان لبنان را کشوری موفق می دانستند که گذشته را فراموش کرده و یک دموکراسی توافقی با مشارکت همه قومیت ها و مذاهب، ثبات را در کانون بحران ایجاد کرده است. اما روند اتفاقات نشان می دهد مطالبات مردمی نه فقط در لبنان، بلکه در همه خاورمیانه در حال جابه جایی از قومیت محوری به سوی مطالبات مدنی است. این زنگ هشداری برای سیاستمداران و گروههای بانفوذ در منطقه است. به نظر می رسد بسیاری از رجال لبنانی این تغییر در عمق را به سرعت دریافتند. شتاب زدگی سعد حریری در ارائه "سند نجات" اگرچه الگوی رفتاری شناخته شده بسیاری از رهبران در خاورمیانه است که تا لحظه انفجار مطالبات عمومی بر رفتار غلط پافشاری می کنند، گواهی بر درک این هشدار هم هست. 

روی همرفته با در نظر داشتن ضرورت پرهیز از خشونت، به جنبش مدنی در لبنان باید عمیق تر نگاه کرد. نخستین پیامد این جنبش مدنی این است که لبنانی ها به سوی بلوغ تفکر سیاسی حرکت می کنند. بلوغ سیاسی در لبنان، به عنوان کشوری کوچک، اما تاثیرگذار می تواند پیام نوید بخشی برای همه منطقه باشد، به خصوص کشورهایی با ساختار قومیتی موزائیکی که هنوز فرقه گرایی حیات بخش رفتارهای سیاسی و اجتماعی در این جوامع است. اگرچه جنبش هایی با مطالبات مدنی طی چند سال گذشته در مصر، اردن، عراق و تونس هم اتفاق افتاده و موضوع تازه ای نیست، اما شاید لبنان با ویژگی هایی که دارد نقطه عطف همه این جنبش های مدنی باشد.