ایران و عراق از رقابت در بازار نفت عقب مانده اند

نویسنده: احمد مهدی (دستیار تحقیق در موسسه مطالعات انرژی آکسفورد)

دیپلماسی ایرانی: تشدید تنش ها در تنگه هرمز بر یک تغییر بزرگ تر در حال وقوع در خاورمیانه سایه انداخته است. صنعت نفت دوگانه در حال ریشه دواندن است و در طولانی مدت پیامدهای قابل توجهی در منطقه خواهد داشت. تولیدکنندگان نفت در منطقه از دیرباز از این مساله آسوده خاطر بودند که نفت خام متوسط و سنگین آنها نفتی است که به طور متداول توسط بسیاری از پالایشگاه ها به ویژه در هند و در چین مورد استفاده قرار می گیرد و پیش بینی این بود که افزایش تقاضا برای نفت تا سال 2040 بدون وقفه ادامه خواهد داشت.

اما پالایشگاه های آسیایی در حال تطبیق یافتن با یک واقعیت جدید هستند: بازاری که نفت خام در آن نمی تواند منشاء ثابتی داشته باشد. نفت خام آفریقایی که پیشتر به اروپا صادر می شد، در پی افزایش صادرات نفت از ایالات متحده به اروپا، اکنون به چین فرستاده می شود. نفت خام آمریکایی هر چه بیشتر جای خود را در رژیم غذایی پالایشگاه های آسیایی باز کرده و خط لوله های نفتی فزاینده روسیه این امکان را برایش فراهم آورده تا با صادرات از طریق «خط لوله اقیانوس آرام سیبری شرقی» توجه پالایشگاه های مستقل چین را به خود جلب کند.

این رقابت شدید با شکافی آشکار در بازار نفت همراه بوده است. تولیدکنندگان ثروتمند نفت در حاشیه خلیج فارس مانند عربستان سعودی و امارات متحده عربی در صدد ساخت پالایشگاه در خارج از کشور و کسب امتیازات خرده فروشی برآمده اند تا ارزش بیشتری برای تولیدات خود ایجاد و از داشتن خریداران در بلند مدت اطمینان حاصل کنند.

اما ایران و عراق در معرض خطر باقی مانده و نتوانسته اند خود را با این تغییر عمده در بازار نفت خام وفق دهند.

برای نمونه، شرکت نفت دولتی عربستان سعودی «آرامکو» در نظر دارد در بزرگترین پالایشگاه هند سهام خریداری کند و معاملاتی را هم برای افزایش سهام خود در شرکت های رده پایین تر در چین، مالزی، کره جنوبی و اندونزی در نظر گرفته است. امارات نیز همین استراتژی را در اندونزی و چین دنبال می کند. شاخه های تجارت خلیج فارس در این کشورها به رهبری آرامکو و شرکت تجاری آدنوک امارات متحده عربی نیز طرف سوم در معاملات با پالایشگاه های خارجی هستند و این کشورها را در موقعیتی منعطف و رقابتی تر با شرکت های بزرگ نفتی همچون «بی پی (بریتیش پترولیوم)» و «رویال داچ شل» قرار می دهند. اما کشورهای نفتی که از منابع مالی یا مهارت های استراتژیک برای این جهش رقابتی برخوردار نیستند، در معرض خطر قرار می گیرند و ممکن است از رقابت خیلی عقب بمانند.

ایران و عراق که دارایی های چشمگیری در زمینه نفتی در خارج از کشور ندارند و تجارت های خارجی آنها نیز محدود است، در نظام بازاریابی جدید نفت خام بیشتر از تولیدکنندگان نفتی در معرض آسیب های ناشی از نوسان قیمت ها و آینده نامعلوم صنعت نفتی قرار دارند. وابستگی آنها به اوپک برای مدیریت عرضه افزایش خواهد یافت چرا که کاهش شدید هزینه های تولید نفت در سطح جهان فضا را رقابتی تر می کند. عراق سعی دارند با ساخت زیرساخت های جدید صادراتی، ظرفیت تولید خود را تا سال 2030 به 6 میلیون بشکه در روز برساند؛ اما سوال این است که این مازاد بشکه ها به چه قیمتی در بازار عرضه خواهند شد؟

شرایط رقابت برای ایران به دلیل تحریم های ایالات متحده خیلی سخت تر است و احتمال اینکه عراق سهم ایران در بازار را به خود اختصاص داد، می تواند به ایجاد تنش بین دو کشور همسایه بینجامد. خاموشی بازار در برابر تنش های فزاینده در تنگه هرمز ممکن است ایران را به ارزیابی مجدد ابزار ژئوپولتیک خود وادار سازد. عراق می تواند صحنه بعدی درگیری ها در منطقه باشد. نیروهای تحت حمایت ایران در حال بررسی افزایش قدرت خود در قلب نفتی عراق یعنی بصره هستند. اگرچه ایران تا کنون از بازی کارت خود در عراق خودداری کرده، اما افزایش فشارها از سوی ایالات متحده و بازار غیربخشنده نفت می تواند تهران را به تجدیدنظر در این زمینه وا دارد.

جدای از مسائل ژئوپلیتیک، تغییرات در میزان تقاضا برای فرآورده های نفتی و افزایش دستورالعمل های محیط زیستی در سطح بین المللی از دیگر مسائلی هستند که نقص ها و مشکلات صنعت نفت در منطقه را بیشتر آشکار می سازند. کشورهای حوزه خلیج فارس در حال حاضر تمرکز خود را از سوخت وسایل نقلیه به پتروشیمی و موادی مانند پلاستیک معطوف کرده اند. فناوری های جدید ترک حرارتی نهایتا این امکان را برای کشورهای حاشیه خلیج فارس فراهم خواهد آورد که به کلی روند پالایش را پشت سر بگذارند و نفت خام را به طور مستقیم به مواد شیمیایی تبدیل کنند. ایران اگرچه با خودکفایی در تولید بنزین و توسعه صنعت پتروشیمی در تقویت «اقتصاد مقاومتی» خود پیشرفت هایی داشته، اما سطح تولید در کارخانه ها هنوز هم به دلیل چالش های مالی خیلی پایین تر از ظرفیت است. با تسریع تحولات در زمینه انرژی و کاهش حاشیه سود صنعت نفت، فرصت برای بازسازی توانایی های رقابتی به سرعت رو به پایان است.

منبع: فایننشال تایمز / مترجم: طلا تسلیمی