تونس، حرکت به سمت دموکراسی یا انقلاب انتخاباتی

دیپلماسی ایرانی: نزدیک شدن به مهمترین رویداد سیاسی در تونس، این پرسش را مطرح می کند که آیا به واقع این کشور در مسیر دموکراسی قرار گرفته است یا انقلاب انتخاباتی؟ شاید برای یافتن پاسخ این پرسش بهتر است به رویکرد احزاب _ چه اسلامگرا و چه سکولار _ و همچنین میزان برآورده شدن انتظارات مردم در این کشور نگاهی بیاندازیم.  تونس نخستین کشوری بود که تجربه جنبش های مردمی در آن شکل گرفت. نخستین کشوری بود که با کمترین هزینه، حکومت دیکتاتوری آن سرنگون شد. نخستین کشوری بود که با وجود اقدامات افراطی گری _ از جمله دو ترور صورت گرفته_ اما همچنان میان سکولارها و اسلامگرایان_ به طور اخص اخوان_ روابطی از سر عقلانیت، درایت و مدارا وجود دارد. نخستین کشوری است که صحبت از تشکیل ائتلاف میان اسلامگرایان و سکولارها برای استقرار دولت می شود. و نمونه های دیگر که تونس را نسبت به دیگر کشورهای عربی که در حال حاضر با چالش های داخلی و خارجی دست به گریبان هستند، متمایز می کند. به همین دلیل شاید به باور برخی کارشناسان، تونس ظرفیت تبدیل شدن به الگویی برای جهان عرب را دارد. اما نکته ای قابل توجه در این میان وجود دارد و اینکه ساختار سیاسی و دینی تونس با وجود رهبران آن با دیگر کشورهای عربی تقاوت دارد. اخوان تونس با اخوان مصر متفاوت است. رهبری اخوان تونس را راشد الغنوشی برعهده دارد؛ کسی که کتاب هایی در زمینه حقوق بشر به رشته تحریر درآورده و مخالف افراط گری و هر نوع تنش میان گروه ها است. درایت او نسبت به حرکت های مردمی و گذار با کم ترین هزینه از مرحله انقلاب به مرحله دولت سازی با وجود اقدامات صورت گرفته از سوی برخی گروه های تکفیری نشان از توان رهبری او دارد. از طرفی احزاب سکولار به خصوص حزب ندای تونس حضور اسلامگرایان را در ساختار قدرت پذیرفته اند. قرار گرفتن تونس در آستانه برگزاری انتخابات پارلمانی سبب شد تا با جاوید قربان اوغلی مدیر کل سابق دفتر آفریقای وزارت خارجه و سفیر اسبق ایران در آفریقای جنوبی به گفت وگو بپردازیم:

جنبش های مردمی نخستین بار از تونس آغاز شد. در عین حال فرایند انتقال قدرت نیز متفاوت از دیگر کشور با آرامش نسبی همراه بود. اکنون تونس تجربه برگزاری انتخابات پارلمانی را در پیش رو دارد. آیا تونس با گذار از این فرایند در نهایت می تواند به الگویی برای کشورهای عربی تبدیل شود؟

جنبش های عربی یا به تعبیر غربی ها بهار عربی و در قرائت ایرانی آن، بیداری اسلامی از تونس آغاز و در مدت زمان کوتاهی بن علی را مجبور به فرار کرد. چند نکته کلیدی  در پس تحولات عربی را می توان رصد کرد.

اول اینکه  شاید کمتر کسی تصور و توقع شروع یک حرکت مردمی یا به تعبیری دیگر "انقلاب" را در تونس در مقایسه با دیگر کشورهای عربی داشت.

نکته دیگر آنکه در میان کشورهایی که بهار عربی یا بیداری اسلامی در آنها صورت گرفت تقریبا همگی این کشورها با ناکامی رو به رو شده و محصول نهایی بهار عربی یا بیداری اسلامی این بود که از دل جنبش های خالص مردمی حکومت های دیکتاتوری( مانند آنچه در مصر روی داد) و یا آشوب و نا امنی گسترده ای ( نمونه  لیبی و یمن ) بود  تونس تنها کشوری بود که توانست از ناکامی جنبش هایی که امروز باید آنها را خزان عربی نامید مصون مانده  و به الگویی برای مردمسالاری در جهان عرب گردد.

از این منظر می توان گفت که تونس الگویی دانست که با هزینه ای اندک مرحله انقلاب را با انتخاباتی که برگزارکرد گذر نموده و وارد مرحله دولت سازی شده است. کشوری که بعد از نیم قرن حکومت حبیب بورقیبه و بعد از آن بن علی با بیشترین ارتباطات از لحاظ جغرافیایی و فرهنگی با کشورهای شمال مدیترانه ، توانست این گذار کم هزینه از انقلاب به مرحله تثبیت دولت را  پشت سر بگذارد.

لذا در پاسخ به سوال شما می توان از این منظر  تونس را یک الگو دانست.ولی اینکه آیا کشور و روش آن می تواند الگویی برای کشورهای عربی باشد ،متاسفانه پاسخ آن منفی است. تجربه کشورهای عربی تحت تاثیر بهار عربی یا بیداری اسلامی ، همانگونه که در مصر و لیبی و سوریه و یمن ملاحظه کردیم به ضرر مردم تمام شد . مصر بار دیگر تحت حاکمیت نظامیان قرار گرفت. لیبی که درگیر جنگ داخلی است. سوریه به ویرانه ای تبدیل شده و یمن در خوشبینانه ترین شکل هنوز با مرحله ثبات و امنیت فاصله زیادی دارد  این منظر تنها تونس توانست این مسیر سنگلاخ و دشوار را  به سلامت پشت سر بگذارد.

 اما دلیل این مساله چه بود؟ فکر می کنم یکی از اساسی ترین و مهم ترین دلایل را می توان آن را در عقلانیت رهبران جایگزین  بن علی و در راس آن حرکت النهضه به رهبری راشد الغنوشی دانست. النضه علیرغم صبغه مذهبی با درک درست از جامعه متکثر تونس تسامح ، مدارا و بردباری را برای گذر از این مرحله در پیش گرفت.و از این منظر  نیز یک الگویی برای کشورهای عربی و اسلامی است. البته مسایل دیگری نیز بر این موضوع مترتب است.تونس با وجود اینکه کشوری کوچک و با جمعیت کم است ، اما از بالاترین نرخ سواد در میان کشورهای عربی برخوردار است. در  این کشور در کنار تنوع و تکثر فرهنگی و پلوراسیم سیاسی شاهد پایبندی اکثریت مردم و نخبگان سیاسی به اصولی هستیم که ضامن حفظ یکپارچگی کشور است.در قانون اساسی جدید که در اوایل سال جاری به تصویب رسید اسلام به عنوان دین کشور و زبان عربی به عنوان زبان ملی مورد پذیرش احزاب قرار گرفت. در واقع اجماع نانوشته ای بین نخبگان تونسی مبنی بر اینکه بردباری سیاسی و مذهبی داشته باشند، وجود دارد.  ترورهای سیاسی که در تونس رخ داد  حاکی از تلاش  دست هایی نامرئی  برای تبدیل تونس به سرنوشت مصر و لیبی بود،  اما هنر سیاستمداران تونسی این بود که توانستند از این مرحله آشوب داخلی در نهایت صبوری و مسالمت عبور کنند.

رویکرد گروه های مذهبی به خصوص اخوان تونس به قدرت و رقابت با سکولارها چیست؟

در حال حاضر بر اساس نتایج اولیه ای که منتشر شده، حزب ندای تونس به رهبری السبسی  حائز اکثریتی نسبی است و احتمالا بیشترین نماینده را در مجلس آتی خواهد داشت. پس از آن نیز حرکت النهضه قرار دارد. قبل از اعلام پایان  نتایج انتخابات، رهبران دو حزب اعلام کردند که نتایج را می پذیرند، گرچه تخلفاتی جزیی نیز صورت گرفته باشد . بر اساس قانون اساسی جدید، رهبر حزب برنده مامور تشکیل دولت خواهد بود .در قانون اساسی جدید اختیارات وسیعی به نخست وزیر نسبت به رییس جمهور_ که انتخابات آن نیز در ماه آینده برگزار می شود_ داده شده است.  

جریانات مذهبی و در راس آن حرکت النهضه پایبندی خود به نتیجه انتخابات اعلام  کرده است.  رویکرد خردمندانه و مردمسالارانه رهبران مذهبی میانه رو نشان داد که اولویت اول آن خروج کشور از مرحله گذر و تثیبت نتایج انقلاب مردم از طریق نهاد های دمکراتیک منتج از رای مردم است. مشی مدارا که بین نخبگان سیاسی از جمله رهبر اسلامی آن وجود دارد به این دلیل است که بتواننند کشور را از حالت اداره موقت به حالت تثبیت برسانند و دولت با اختیاراتی که از پارلمان خواهد داشت، را نهادینه نمایند. این امر تحول بسیار مهمی در دریای طوفان زده بهار عربی و کشورهای عرب است. مهم این است که در این کشور با کمترین تنش مرحله گذار به صورت مسالمت آمیز از دوران انقلاب به دوران استقرار یا دولت سازی در حال انجام است.

منتقدان حرکت النهضه آن را متهم می کنند که در طول دوران انتقالی و زمانی که دولت را در اختیار داشته فضای سیاسی را به گونه ای باز کرده است که زمینه برای فعالیت گروه های افراطی و تندرو باز شود. آیا این موضوع می تواند بر آینده سیاسی این گروه در انتخابات و همچنین سهیم بودن در قدرت اثرگذار باشد؟

اتفاقا بر عکس این اتهام ، یکی از دلایلی که موجب شد در انتخابات اخیر جایگاه حرکت النهضه از اول به رده دوم تنزل یابد ، حرکت های افراطی است که به اسم اسلام در کشورهای  عربی رخ داده و اوضاع مبهم، پیچیده ای را برای آینده این کشورها رقم زده است. به تعبیر بهتر جریان اسلامی در تونس  قربانی افراطی گری مذهبی در کشورهای عربی شد . حرکت های افراطی گروه هایی به نام اسلام در سرزمین های اسلامی و عربی بر دیدگاه های بخشی از مردم تونس نیز تاثیر منفی گذاشت.

 ساختار اخوان المسلمین در تونس که حرکت النهضه آن را نمایندگی می کند با ساختار اخوان مصر و سوریه  متفاوت است. رهبر کشوری اخوان راشد الغنوشی است که توانست با درایت کشورش را که پیشرو حرکت های مردمی بود، از خطراتی که می توانست آن را به سرنوشت مصر و یا حتی لیبی دچار نماید ، گذر نموده و کشور را  به ساحل نسبتا آرام وضعیت فعلی برساند.

 افراطی گری مذهبی که امروز تقریبا در بیشتر کشورهای عربی شاهد آن هستیم  گریبانگیر تونس هم شده است.  دوره گذر حدود چهار  سال گذشته  فرصت مناسبی برای مانور افراطیون مذهبی و عضو گیری آنها بود.اینکه گفته می شود بیشترین دخترانی که تحت عنوان جهاد نکاح فرستاده می شوند از تونس است را نمی توان از نظر دور داشت.  اما تونس در حال مبارزه با این جریانات انحرافی و افراطی است .چنانچه قبلا گفته شد راشد الغنوشی به عنوان رهبر دینی دارای گرایشات بسیار روشن در عرصه مردم سالاری است. دو جلد کتاب او در زمینه اسلام و حقوق بشر نشان از آزاداندیشی و مخالفت با هرگونه اندیشه های تکفیری و افراط گری دارد که کارنامه سیاسی رهبران حرکت النهضه نیز آن را نشان می دهد.اگرچه گروه های افراطی در تونس رشد کردند اما این حاصل فضای عمومی است که امروز در جهان عرب و شاهدیم نه به خاطر امکاناتی که حرکت النهضه در اختیار آنها قرار داد.

آیا این احتمال وجود دارد که میان اسلامگرایان و سکولارها در تقسیم قدرت توافقی به وجود بیاید؟ با توجه به اینکه پس از برگزاری انتخابات مجلس، انتخابات ریاست جمهوری نیز در پیش خواهد بود.

دو حزبی که حائز بیشترین آرا هستن در مبارزات انتخاباتی تقریبا بطور کامل رو در روی هم قرار داشتند.حزب ندای تونس با گرایشات سکولار حرکت النهضه را مسول کاستی های کشور اعلام کرد ولی این مانع از آن نمی شود که  آمادگی مشارکت در یک دولت ائتلافی را نداشته باشند. بر اساس آمارهای اولیه منتشره حزب ندای تونس توانسته با کسب 83 صندلی از 217 آن  قریب به  37 درصد کرسی های پارلمان را در اختیار داشته باشد. این در حالی است که  حرکت النهضه  در شمارش های اولیه  68 صندلی را به خود اختصاص داده است. فاصله اندک میان دو حزب نشان می دهد که اگر السبسی  بخواهد از طریق  ائتلاف با احزاب دیگر دولت تشکیل دهد ، راهی دشوار پیش روی خواهد داشت تا بتواند اکثریت نسبی را به دست آورد. به نظر می رسد با توجه به انعطافی که حرکت النهضه از خود نشان داده، اگر حزب ندای تونس آمادگی این را داشته باشد، این دو حزب می توانند با همدیگر اکثریت نیرومندی را تشکیل دهند. البته پیش بینی در این باره زود است ولی  بلوغ سیاسی که رهبران سیاسی تونس از خود نشان داده اند، بیانگر این است که می توانند کشورشان را به الگویی برای مشارکت ، مدارا و مردمسالاری و گذار آرام و کم هزینه از انقلاب به مرحله دولت سازی تبدیل کنند. این بلوغ این امکان را به تونس می دهد تا بتواند شاهد ائتلافی بین حزب سکولار و مذهبی برای تشکیل دولت نیرومند باشد.

انتشار اولیه: دوشنبه 5 آبان 1393 / انتشار مجدد: 11 آبان 1393