در رابطه با اروپا فرصت ها را از دست دادیم

دیپلماسی ایرانی:‌ آنچه که در سیاست خارجی از اهمیت دارد این است که ما باید توان علمی و تئوریک اساتید را با تجربیات عملی کارشناسانمان ادغام کنیم و برای برنامه ریزی در سیاست خارجی مورد استفاده قرار دهیم. برخی از اساتید و صاحبنظران معتقدند که اروپا در سیاست خارجی خود جایگاهی برای ایران قائل نیست و به ایران اهمیتی نمی دهد. تجربه عملی من،‌ حداقل در دوره ای که به عنوان سفیر ایران در اسپانیا مشغول به کار بودم این موضوع را تایید نمی کند. البته در تحلیل ها هیچ گاه نباید صفر یا صد و سفید یا سیاه نگاه کرد. مسلم است که اتحادیه اروپا برای هر کشوری جایگاهی متناسب با وزن و اهمیت آن کشور در نظر می گیرد ولی این به این معنا نیست که به روابط با ایران اهمیتی نداده اند.

برخورد مقامات اروپایی با ما به عنوان نمایندگان ایران به نحوی بود که به نظر می رسید اروپا ایران را همسایه خود می داند. تجربه روابط و تعاملات ما با اروپا هم نشان دهنده این رویکرد اروپا هست. اروپا هم در دورانی که آقای روحانی مسئول مذاکرات هسته ای ما بودند و هم در زمانی که آقای لاریجانی مسئولیت مذاکرات هسته ای را به عهده داشتند به شدت در این روند تلاش می کردند و به دنبال حل مسئله هسته ای ایران بودند. در سخت ترین شرایط و تحت فشارهای شدید آمریکا، مقامات اروپایی در ملاقات با لاریجانی این رویکرد خود را نشان دادند. ولی متاسفانه ما از فرصت روابط با اروپا استفاده نکردیم. بنابراین به نظر من این ما بودیم که از رابطه با اروپا مغفول ماندیم. اروپا در آن دوران به دنبال این بود که با ما کنار بیاید و فشارهای  آمریکا را تحمل می کرد تا توافقی حاصل شود ولی متاسفانه ما چنان که باید از این فرصت و ظرفیت استفاده نکردیم. آنها در هر شرایطی حتی در زمنیه هسته ای خواستند به ما کمک کنند. من شاهد بودم که آقای زاپاته رو دست آقای لاریجانی را گرفت و گفت به عنوان یک دولت سوسیالیسیت که علاقه به رابطه با ایران دارم از شما خواهش می کنم که یک برگ برنده به من بدهید که من بتوانم سایر اعضای اتحادیه اروپا را راضی کنم تا بتوانیم مشکل پرونده هسته ای ایران را به نحوی برد برد حل کنیم.

آن مذاکرات به خوبی پیش رفت ولی متاسفانه مشکلات ایجاد می شد. در کاخ لاکینتا صدها خبرنگارجمع شدند و مذاکرات موفقیت آمیز سولانا لاریجانی برگزار شد آن وقت فردای آن بنده را به وزارت خارجه اسپانیا احضار کردند. وزیر خارجه به من گفت این ها صحبت های سازنده نیست. بنابراین بسیاری از این مشکلات علت های تاریخی دارد. با یک صحبت یا اتشار یک خبر همه چیز تحت تاثیر قرار می گرفت. بنابراین ما خودمان در این رابطه مقصر هستیم.

به خاطر دارم که آن زمان من با سفیر آلمان صحبت می کردم و پرسیدم چرا شما اروپایی ها اینقدر طرف آمریکا را می گیرد و با آمریکا راه می آیید. پاسخ جالبی داد و گفت: «یک واقعیت را جمهوری اسلامی باید بپذیرد و آن این است که ما اروپایی ها علقه فرهنگی با آمریکا داریم. این واقعیتی است که از نظر تاریخی و زبانی ایجاد شده و قابل تفکیک نیست. اما اقتصاد بحث دیگری است که در این حوزه رقابت ما با آمریکا اجتناب ناپذیر است.»

البته این سخن به این معنی نیست که ما در روابطمان با اروپا هیچ مشکلی وجود نداشته است. قطعا وقتی رابطه ایران و اروپا را بررسی کنیم می بینیم بحران هایی در این رابطه وجود داشته است. مسئله سلمان رشدی بحرانی ایجاد کرد. مسئله حقوق بشر و مسائلی که اروپا در این زمینه مطرح می کند مشکلاتی را ایجاد می کند. به هر حال حقوق بشر جزو مانیفست اتحادیه اروپا محسوب می شود و برای اروپا همانند دین محسوب می شود و به این دلیل به آن در سیاست خارجی خود اهمیت می دهند.

اما روی کار آمدن دولت نهم و در پیش گرفتن سیاست "نگاه به شرق" در سیاست خارجی، موجب شد که وزارت خارجه به دوری از اروپا ملزم شود. حتی به ما که سفرای ایران در اروپا بودیم گفته می شد که:«ما به شما جایزه می دهیم اگر بتوانید رابطه با اروپا را کاهش دهید.» من اولین سفیری بودم که در دولت نهم از سوی اروپا پذیرفته شدم و ملاک ارزیابی فعالیت موفق در اروپا این بود که مدعی گرایانه با اروپا برخورد شود،‌ حتی اگر به تیره شدن روابط منجر می شد.

با این وجود تلاشهایی در جهت گسترش روابط صورت گرفت. زمانی که من سفیر ایران شدم حجم مبادلات ایران و اسپانیا 1.5 میلیارد بود که به 3.5 میلیارد در پایان کار رسید. در آن زمان رئیس کل راه آهن ایران به همراه هیئتی از اتاق بازرگانی و استاندار خراسان برای خرید لکوموتیو راه آهن به اسپانیا آمدند. به خاطر مشکلات بانکی این خرید بسیار مشکل بود و مجبور بودیم تنی 600 دلار را 1500 دلار بخریم.  با این وجود اروپایی ها می گفتند درست است که ما در مبادلات و تعاملات تجاری با ایران مشکلات داریم ولی می توانیم با شما چراغ خاموش کار کنیم. ولی متاسفانه ما از این رویکرد اروپایی ها هم استفاده نکردیم. بنابراین اروپایی ها با ما بدی نکردند؛  این ما بودیم که سیاست های غلطی در پیش گرفتیم.

اگر الان وضعیت اقتصادی ما مناسب نیست بخشی از آن ناشی از این است که فرصت های مناسبی را که در رابطه با اروپا داشتیم از دست داده ایم. ایران همواره برای اروپا اهمیت داشته است و آنها حاضر به از دست دادن ایران نبوده اند. ممکن است انگلیس، فرانسه و آلمان کمی بیشتر به مسائل سیاسی و رویکردهای آمریکا توجه کنند ولی این به معنای این نیست که همه اروپا در این مسیر است. حتی آلمان هم تمایل زیادی به روابط با ایران داشته است. سفیر آلمان به من می گفت‌: « ما بزرگترین صادرکننده فولاد هستیم اما با آمریکا دست همکاری اقتصادی داده ایم. یعنی با این که یک کشور صنعتی هستیم ولی این کار را می کنیم.  شما هم مقداری کوتاه بیایید تا مشکلات کاهش یابد.»

یک روز پادشاه اسپانیا، خوان کارلوس رئیس جمهور رومانی آمده بود و ما را به همراه سفرای کشورهای عربی برای شام دعوت کرده بود. در حالی که  نمایندگان کشورهای عربی از این فرصت برای گسترش روابط استفاده می کردند، هیئت ایرانی نمی توانست در این مسیر فعالیت کند. در حالی که مصری ها از روابط با اسپانیا استفاده می کردند ما وقت می گذراندیم و از فرصت استفاده نکردیم.

بنابراین اروپایی ها همیشه،‌ حداقل از جنگ جهانی دوم به بعد، در سیاست خارجی خود ارزش زیادی برای ایران قائل بودند ولی ما چه قبل از انقلاب و بعد از انقلاب نتوانسته ایم این روابط را نهادینه کنیم و منافع خود را دنبال کنیم. مرحوم شهید بهشتی روزی در وزارت خارجه صحبت کردند و گفتند وزارت خارجه باید برای رابطه با اروپا برنامه دراز مدت داشته باشد ولی ما هیچ گاه چنین برنامه ریزی نداشته ایم و به روزمرگی دچار بوده ایم. این به این دلیل است که استراتژی ها متغیر هستند. روزی یک وزیر به روابط با اروپا توجه می کند و روز دیگر وزیر دیگری روی کار می آید که به شرق توجه دارد. این وضعیت موجب شده که نتوانیم برای یک رابطه نهادینه با اروپا برنامه ریزی کنیم و فرصت ها را از دست داده ایم.