محمد بن سلمان با وجود مشکلات، فعلا رقیب ندارد

نویسنده: دگلاس لندن 

دیپلماسی ایرانی: من هنگام بحث در مورد مدل‌های «چه می‌شد اگر» و «احتمال کم-تاثیر زیاد» در کلاس تحصیلات تکمیلی مطالعات امنیتی، اغلب از عربستان به‌عنوان مدل در مورد تحلیل اطلاعاتی استفاده می‌کنم. بیشتر ناظران مسائل سعودی که من می شناسم، معتقدند احتمال فروپاشی این پادشاهی اندک است، ولی اگر این اتفاق بیفتد، پیامدهای آن برای امریکا و بقیه جهان قابل توجه خواهد بود. 

با این حال، عربستان موفق شده است با حفظ ثبات، چندین رویداد آشوبزا در تاریخ اخیر خود را مدیریت کند و به احتمال زیاد، حتی در مواجهه با طوفان‌های بعدی به همین روند ادامه خواهد داد، ولی هیچ چیز قطعی نیست و هیچ کس نمی تواند وقایعی مانند بهار عربی را پیش بینی کند.

خاندان آل سعود فقط در خلال ۱۰ سال گذشته، از بهار عربی و مساله جانشینی سلطنت گرفته تا کاهش قیمت نفت، کودتا درون کاخ، پاکسازی سیاسی متعاقب آن، قتل یک روزنامه نگار و کرونا جان سالم به در برده است. 

عربستان سعودی جامعه‌ای مبتنی بر احساسات قبیله‌ای و محلی  و دارای مردمی است که با وجود  گذشت سالیان دراز از زندگی  عشایری خود، هنوز هم با میراث بادیه‌نشینی آشنا هستند. سعودی‌ها به خون، قبیله، خاک، مذهب و شرافت پایبند هستند. تفاوت‌های منطقه‌ای همچنان قدرتمند است. جنوب عربستان از نظر اجتماعی و فرهنگی به‌طور قابل‌توجهی با شمال و شرق محافظه‌کارتر آن متفاوت است.

در حالی که عقل سلیم می گوید محتمل‌ترین تهدید علیه محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان از سوی رقبای خاندان آل سعود خواهد بود، ولی یک رویداد کم احتمال ولی با تاثیرگذاری بالا می‌تواند شامل کودتای نظامی یا شورش مردمی باشد که به قدرت گرفتن یک نظام اسلامی تندرو منجر شود. بن سلمان سلطنت‌طلبان مورد اعتماد و کارشناسان وفادار را در مناصب نظامی و امنیتی پادشاهی منصوب کرده است تا این احتمال را کاهش دهد. هیچ مقام ارشد یا عضوی از خاندان آل سعود از نظارت رها نیست.

در میان شاخه‌های خاندان حاکم، خاندان الشمر دارای بیشترین تمایل و توانایی برای مخالفت با بن سلمان هستند. شاهزاده متعب بن عبدالله، یکی از مدعیان تاج و تخت و فرمانده گارد ملی عربستان، پس از بازداشت کوتاه مدت و پرداخت ۱۰ میلیارد دلار در ماه نوامبر ۲۰۱۷  آزاد شد ولی همچنان تحت نظارت کامل قرار دارد. 

شورش مردمی ناشی از مسائل اقتصادی، سیاسی یا اجتماعی احتمالاً پیامدهای گسترده‌تری خواهد داشت و کشور را وارد یک جنگ داخلی پیچیده و خونین خواهد کرد. علت هر چه باشد، بهار عربی در مصر نشان داد که قیام ناشی از ملاحظات سیاسی یا اقتصادی می تواند به دست یک عنصر مذهبی محافظه کار ربوده شود. 

احتمال  قدرت گرفتن یک رژیم جهادی همسو با فلسفه دولت اسلامی داعش، شاید شیعیان این کشور را که مدت‌هاست به حاشیه رانده شده‌اند و از نسل‌کشی می‌ترسند، به یک شورش جدایی‌طلبانه مورد حمایت ایران وادار کند.

احتمال قرار گرفتن منابع عربستان تحت کنترل رژیمی که قصد انقلاب و صدور خشونت و حمله به غرب را دارد، می تواند امریکا را به جنگ دیگری در خاورمیانه وارد کند که تاثیرات آن بر بازار انرژی و اقتصاد جهانی شگرف خواهد بود.

جامعه اطلاعاتی امریکا  در ارزیابی محرمانه از نقش دولت سعودی در قتل جمال خاشقجی که عمدتاً بر اساس جمع‌آوری و تحلیل سازمان سیاست، به این نتیجه رسید که بن سلمان تصمیم‌گیری در پادشاهی و کنترل مطلق بر سازمان های امنیتی و اطلاعاتی پادشاهی را در دست دارد.

بخت و اقبال بن سلمان و پادشاهی او تا حد زیادی به این مساله بستگی دارد که آیا چشم انداز۲۰۳۰ می تواند به وعده تنوع بخشیدن به اقتصاد وابسته به هیدروکربن کشور و ایجاد اشتغال و مسکن بیشتر عمل کند یا خیر. نئوم، شهر ۵۰۰ میلیارد دلاری در حال ساخت در شمال غربی عربستان بسیار تاثیرگذار خواهد بود، ولی به علت جابه جایی اجباری مردم محلی، موج‌های مخالفت سیاسی را در میان قبایل ایجاد کرده است.

در حال حاضر، حدود دو سوم از جمعیت ۳۵ میلیونی کشور زیر ۳۵  سال سن و نیمی از آنها حداقل دارای مدرک لیسانس هستند. میزان یارانه ها کاهش یافته و مالیات ها سه برابر شده است. در همین حال، تامین مسکن برای خانواده‌های تازه که یکی از مسائل مهم در میان معترضان سعودی در جریان بهار عربی بود، همچنان دشوار است. احزاب سیاسی در این پادشاهی ممنوع هستند و کشور فاقد مطبوعات آزاد است.

بسیاری از پوشش‌های مثبت رسانه‌های غرب از بن سلمان از مجموعه‌ اصلاحات او ناشی است، اما این اصلاحات عمدتاً در چارچوب یک دستور کار اقتصادی اعمال شده است. در حال حاضر، چشم انداز ۲۰۳۰ با مواجه شدن با موانع فنی و واقعیت های اجتماعی، دلسردی سرمایه گذاران خارجی را باعث شده است. فرهنگ قبیله ای کشور تمایلی به کثرت گرایی ندارد. عقاید محافظه‌کارانه وهابی که در تمام جنبه‌های زندگی عربستان سعودی حضور دارد و در خلال نسل‌ها تثبیت شده است، یک شبه ناپدید نمی شوند. به موجب یک بررسی در موسسه بروکینگز در سال ۲۰۱۶، عربستان همیشه یک کشور مسلمان محافظه کار بوده و پادشاهان سعودی هویت مذهبی محافظه کارانه ای را دنبال می کنند تا مشروعیت داخلی خود را تقویت کنند.

دولت سعودی سلفی گری را از طریق ساخت انبوه مساجد، مراکز اسلامی و مدارس در خارج از کشور و ایجاد آموزش های سختگیرانه ضدغربی و اغلب نژادپرستانه در داخل کشور، ترویج کرده است. محافظه‌کاری مذهبی از طریق آموزش روحانیون و قضات اسلامی تقویت شده است.

توانمندی های امنیت داخلی عربستان همچنان ابزاری قوی برای دولت در شناسایی و خنثی کردن تهدیدها و سازمان‌های مخالف است. سرویس‌های امنیتی سعودی بر اینترنت نظارت دارند و نرم‌افزار جاسوسی Pegasus متعلق به شرکت اسرائیلی NSO را خریداری کرده اند. 

نشانه‌ها حاکی از آن است که بن سلمان احتمالاً بر تخت می‌نشیند و بر چالش‌های اقتصادی پیش رو متمرکز خواهد شد. به نظر می رسد که او برخلاف پیشینیان خود که مشروعیت و حکومت استبدادی خود را به مذهب، فرهنگ و تاریخ گره زدند، به مدل دیگری نگاه می کند. پادشاه آینده متعهد به حفظ اقتدار مطلق خود در ازای ارائه کیفیت بالای زندگی برای همه مردم و نه فقط طبقه ممتاز است. 

بن سلمان در حال حاضر با تهدید کمی روبه رو است. عربستان در ذخایر اثبات شده نفت و تولید آن در رتبه دوم جهان باقی مانده است، پس اگر او تصمیم به اجرای برنامه های خود بگیرد، چه کسی  او را متوقف خواهد کرد؟

منبع: اندیشکده موسسه خاورمیانه/ تحریریه دیپلماسی ایران/11