جایگاه تاریخی زبان و ادب فارسی در همکاری با اروپا

دیپلماسی ایرانی: فرهنگ و ادب فارسی از دیر باز مورد توجه ادبا و شعرای دول مختلف اروپایی بوده و اساسا وجه تمایز برجسته ایرانی با مسلمانان دیگر کشورها در اکثر دول قاره سبز همین حوزه غنی شعر و ادب فارسی است. سرمایه ای که در دوره های معدود در حد ظرفیت موجود مورد بهره برداری قرار گرفته است. 

از حدود سه قرن پیش در فضای رقابتی صفویه با عثمانی و استقبال افکار عمومی کشورهای اروپایی زمینه مناسبی برای ترویج زبان و ادب فارسی در قاره سبز فراهم شد و با حمایت حاکمیت وقت ایران دوره ای از شکوفایی شعر و ادب فارسی ثبت و ضبط شد. بدین شکل در اوایل قرن 19 ایران شناسی در انگلستان رونق گرفت و ایران شناسان فراوانی به پژوهش در زبان و ادبیات فارسی همت کردند. ادوارد فتیز جرالد، متیتو آرنولد و از همه معروف تر ادوارد براون انگلیسی، از ایران شناسان معروف انگلیسی اند. کارنامه انگلیسی‌ها درباره زبان و ادب فارسی و پژوهش آنان درباره آثار ادبی ایرانی از جایگاه ممتازی برخوردار است و در دانشگاه‌های اکسفورد، کمبریج، منچستر، ادنبورد، دورهام، و دانشگاه لندن کرسی‌های زبان فارسی هنوز وجود دارد که در کنار آنها، ده‌ها مرکز ایران شناسی و مطالعات فارسی در قالب های مختلف دایر و در حال حاضر نیز به طور جدی به فعالیت مشغولند.

حسب تجربه حرفه ای و فعالیت تخصصی باید اذعان کنم که از دیدگاه بسیاری از شخصیت های ادبی و شعری اروپا، ایران یکی از پایه‌های تمدنی و کشوری دارای ظرفیت بالای علمی و دانشگاهی است که علاقه‌مندان زیادی در قاره سبز دارد. 

تاریخچه نفوذ زبان فارسی در اروپا و روسیه به دوره صفویه بر می گردد؛ انگلیسی‌ها از دوره صفویه رفته رفته پایشان به ایران باز شد و همین امر موجب آشنایی دانشمندان انگلیسی با علوم و حکمت اسلامی ایران که بخش مهمی از فرهنگ جهان اسلام است؛ شده و توجه جدی به ترجمه آثاری از دانشمندان ایرانی نظیر محمد زکریای رازی، فارابی، ابوعلی سینا و امام محمد غزالی به زبان انگلیسی و لاتین متمرکز شد. و همین موضوع اروپاییان را به آشنایی با هنر و ادب و فرهنگ و دانش ایرانی و ایجاد دانش جدیدی به نام ایران شناسی ترغیب  و در نتیجه ظهور مستشرقان ثبت شد. البته در سطح بسیار محدود در قرن 17 در دانشگاه کمبریج، نخستین فارسی دانان و استادان ایران شناس پا به عرصه ظهور گذاردند و در همان دوران آثار فراونی از فارسی به انگلیسی ترجمه و منتشر شده بود.

در دیگر کشورهای اروپایی وضعیت کمابیش مشابه یکدیگر است، مثلاً در آلمان و اتریش نیز زبان و ادبیات فارسی از جایگاه ممتازی در میان علاقه مندان برخوردار است. در مراکز اسناد خطی و کتابخانه‌های اتریش، کتاب‌های فراوانی از آثار ادبی ایران جلوه گر است. گفتنی است در کتاب خانه‌های شهر وین در حدود 40 هزار نسخه خطی فارسی از کتاب‌های شاعران و دانشمندان ایرانی نگهداری می‌شود. خدماتی که افرادی نظیر فردریش روکرت و هامرپور گشتال به عنوان پدر شرق شناس اتریش در تالیف، ترجمه و معرفی آثار ادبی و زبان فارسی در اتریش کرده اند بر اهل علم و ادب پوشیده نیست. روی هم رفته ترجمه آثار ادبی فارسی و مطالعات ایران شناسی و انتشار نشریات خاورشناس در اتریش به قرن 19 بر می‌گردد. دانشگاه وین یکی از قدیمی ترین مراکز علمی اروپاست که در سال 1353 شمسی کرسی مخصوص زبان شناسی را دایر کرد که وظیفه تدریس زبان و ادبیات فارسی را بر عهده گرفت. 

در آلمان نیز آموزش زبان فارسی و مطالعات ایرانی در بیش از 20 دانشگاه این کشور سابقه دارد. یکی از شخصیت های برجسته آلمانی که توجه ویژه ای به زبان و ادب فارسی داشت گوته بود. وی در ایام جوانی به مطالعه شرق و معارف گسترده دین اسلام علاقه مند بود. ترجمه قرآن را خوانده و از داستان‌های هزار و یک شب اطلاع داشت. در آلمان دانشگاه‌های بن، بامبرگ، فرایبورگ، موسسه ایران شناسی دانشگاه برلین، بوخوم، نورنبرگ، فرانکفورت، هامبورگ، گوتینگن و مونیخ و چند مرکز و دانشگاه معتبر این کشور به امر ایران شناسی و مطالعه روی آثار ادبی ایران و حتی آموزش زبان فارسی اهتمام دارند. در این میان دانشگاه گوتینگن، یکی از مراکز مهم تحقیق درباره ایران و ایران شناسی و یکی از قدیمی ترین مراکز تدریس زبان و ادبیات فارسی در آلمان به حساب می‌آید. کما این که در کتابخانه‌ها، موزه‌ها، دانشگاه‌ها و مراکز شرق شناسی آلمان، صدها نسخه خطی و چاپی فارسی نگهداری می‌شود.

وضعیت در فرانسه متفاوت است و بطور کلی شرایط مطلوب و مهیای بسیاری از کشورهای اروپایی برای ترویج زبان و شعر فارسی در این کشور از منظر تاریخی شاهد نیستیم. مقامات سیاسی فرانسوی در مجموع نظر خوشی نسبت به ایران شناسی و زبان فارسی ندارند و آشنایی با زبان فارسی به تدریج به همت گروه های مذهبی و دیپلمات‌ها حاصل شد. در دوران صفویه بسیاری از متون مهم فارسی به فرانسه ترجمه شد و  ترجمه کتاب هزار و یک شب در آن کشور شهرت یافت. همچنین مدرسه زبان‌های شرقی عامل ظهور نسلی پرشمار از محققان برجسته در آن کشور شد که آغازی بر آشنایی با زبان و ادبیات فارسی در این کشور محسوب می شود. سه دهه پسا جنگ جهانی دوم؛ دوره تاسیس نهادهای مطالعات ایرانی در این کشور نام گرفت و مطالعات ایرانی به دانشگاه پاریس در سوربن راه یافت و بخش ایران شناسی موسسه ایران و فرانسه به دست هانری کربن تاسیس شد و پس از آن لویی ماسینیون، موسسه مطالعات ایرانی را در سوربن بنیاد گذارد و مطالعات ایرانی روز به روز توسعه یافت. موسسه ملی زبان‌ها و تمدن‌های شرقی یا همان مدرسه زبان‌های شرقی در فرانسه، بیش از هر نهاد آموزشی دیگری به فراگیری زبان فارسی اهتمام دارد.  

در ایتالیا در دانشگاه‌های پالرمو و رم کرسی‌های زبان فارسی دایر است در دانشکده خاورشناسی دانشگاه سن پترزبورگ روسیه، دانشگاه دولتی تفلیس، دانشگاه بخارست در رومانی، در دانشگاه لیدن هلند، مطالعات ایران شناسی و آموزش زبان فارسی علاقه مندان به خود را جذب این رشته کرده است. و همه ساله تعدادی از این دانشجویان برای افزایش دانش و آموزش های خود به ایران سفر و در دوره‌های دانش افزایی شرکت می‌کنند.

در کشورهای شرق و مرکز اروپا با شرایط نسبتا  متفاوتی روبه رو هستیم. زبان فارسی در قرن نوزدهم و بیستم مورد توجه مردم و بویژه مفاخر ادبی و شعری این دول قرار گرفت به طوری که هم اکنون در بسیاری از زبان های منطقه بالکان از جمله بلغاری، رومانیایی، صربی، آلبانیایی و غیره حدود یک هزار واژه و لغت فارسی وجود دارد که بسیاری از لغات همچنان پرکاربردند. البته در این منطقه موضوع ترجمه آثار برجسته شعر و ادب فارسی تاریخچه غنی و پرافتخاری دارد. به طوری که برخی از آثار نظیر بوستان و گلستان سعدی، دیوان حافظ، شاهنامه فردوسی، رباعیات خیام و اشعار مولانا در شمارگان چند ده هزاری و در مقاطع مختلف ترجمه و منتشر شده است. جالب این که از سویی برای بسیاری از انسان های اصیل اروپایی آثاری مثل بوستان و گلستان سعدی به عنوان الگوی اخلاق، منشور سیاست و کشورداری ذکر می شود. 

اینها مشتی از خروار است که ما را به شناخت جدیدتر از موقعیت کنونی زبان و ادبیات فارسی در جهان و نیز آینده حضور فرهنگی ایران عزیز در جهان غرب رهنمون می‌سازد. از سوی دیگر یک دیدگاه زبان فارسی را زبان اندیشه، گفت و گو و زبان اسلام و انقلاب اسلامی در دنیای حاضر می داند. همان گونه که این زبان در شرق و دنیای اسلام، زبان دوم جهان اسلام لقب گرفته است که باید با تکیه بر روش‌ها و ابزار و فنون جدید آن را طوری سامان دهی و هدایت کرد که در کنار حفظ  اعتبار تاریخی و گذشته خود؛ بر ویژگی های انحصاری و جذابت ‌های خاص آن روز به روز افزوده شود.

واقعیت مهم این است که از طرفی شعر و ادب فارسی یکی از ابزارهای مهم ایران اسلامی در عرصه دیپلماسی عمومی در سراسر گیتی به ویژه قاره اروپاست که در حد و ظرفیت خود مورد توجه و بهره برداری لازم قرار نگرفته و از سوی دیگر ضرورت دارد راهکارهایی که در مقاطع مختلف توسط دلسوزان کشور مورد اذعان و اقرار  بوده است و تا حدی می‌تواند در مسیر تقویت و ارتقاء سطح آموزش زبان فارسی در جهان کارساز باشند، در مرحله جدید مورد توجه جدی قرار گرفته و اکسیژن جدیدی به این ظرفیت مهم بدمد که مهمترین آنها عبارتند از:

الف: ضرورت اتخاذ رویکرد واحد داخلی و تمرکز همه امور زبان و ادب فارسی در یک نهاد با ظرفیت پاسخگویی نسبی به نیازهای گسترده در سراسر گیتی بویژه تامین نیازهای مراکز ایرانشناسی و کرسی های زبان فارسی 

ب: توجه بیشتر به ترجمه آثار ادبی فارسی به تمام زبان‌های اروپایی در کنار تقویت و حمایت از کرسی‌های زبان فارسی توامان با تجهیز بیش از پیش دانشگاه‌ها و کتاب خانه‌های مراکز ایران شناسی، کرسی‌های زبان فارسی از آثار ادبی فارسی

ج: حمایت‌های مالی و معنوی از مراکز و انجمن‌های ایران شناسی با رویکرد افزایش مبادله استاد و دانشجو و برگزاری دوره های مشترک مجازی و حضوری و اعطای بورس های کوتاه مدت به ایران شناسان جوان

د: تشویق دانشجویان خارجی زبان فارسی به ترجمه آثار ادبی و داستان‌های کوتاه ایرانی به زبان کشور خود
و حمایت از انجمن های دوستی و تشویق و استفاده از نفوذ و قدرت این انجمن‌ها برای تاسیس یا تقویت کرسی‌های زبان فارسی در دیگر دول اروپایی

ه: تلاش نمایندگی‌های سیاسی و فرهنگی ایران در اروپا برای گرامیداشت مناسبت های ادبی و شعری و تجلیل از شعرای برتر کشورمان در کنار تدوین برنامه جامع برای تداوم نامگذاری اماکن، خیابان ها، مراکز علمی و دانشگاهی به نام بزرگان و مشاهیر معروف و جهانی علم و ادب فارسی 

و: برپایی نمایشگاه‌های کتاب در اروپا از آثار مکتوب ایران شناسان و استادان زبان فارسی به زبان‌های اصلی یا اروپایی در کنار مشارکت در نمایشگاه های بین المللی کتاب کشورهای قاره سبز

در بخش بعدی به اهمیت همکاری های دینی در تعاملات با اروپا خواهیم پرداخت . انشاءالله!!